چرا برخی ها همیشه گم می شوند، آیا جهت یابی ژنتیکی است؟_صبح سریع

حتی با وجود برنامه‌های مسیریاب، برخی از افراد باز هم مسیر را نادرست می‌روال یا در مکان‌های آشنا گم خواهد شد. این اتفاق‌ای آشناست، اما علم اکنون جواب‌هایی برای آن اراعه داده است. تحقیقات تازه مشخص می کند که توانایی مسیریابی در انسان‌ها نه‌تنها با عوامل ژنتیکی، بلکه تا حد بسیاری به محیطی که فرد در آن رشد کرده نیز مرتبط است.

نقش پرورش و محیط در حس جهت‌یابی

بر پایه مطالعات مشترک دانشگاه کالج لندن (UCL) و دانشگاه شرق انگلستان (UEA)، افرادی که در مناطق روستایی یا حومه‌ای بزرگ شده‌اند، طبق معمولً در توانایی‌های جهت‌یابی کارکرد بهتری نسبت به افرادی که در شهرها رشد کرده‌اند دارند. علت این تفاوت را می‌توان در سادگی شبکه خیابانی شهرها و تنوع کمتر مسیرهای شهری نسبت به مناطق باز و پیچیده روستایی جستجو کرد.

پروفسور هوگو اسپیرز، متخصص علوم اعصاب شناختی در دانشگاه کالج لندن، توضیح می‌دهد توانایی جهت‌یابی فقط یک توانایی ساده نیست، بلکه ترکیبی از عوامل زیستی، فرهنگی، محیطی و حتی سبک زندگی است. وی می‌گوید: «ما الگوهایی از حرکت را اشکار می‌کنیم که ما را به اهدافمان می‌رسانند. این الگوها تکرار خواهد شد و در نهایت با نشانه‌ها و جواب‌های خاصی گره می‌خورند و به عادت تبدیل خواهد شد.»

آیا مردان جهت‌یابی بهتری دارند؟

یکی از باورهای رایج این است که مردان نسبت به زنان حس جهت‌یابی نیرومندتری دارند. اما داده‌های به‌دست‌آمده از پروژه بزرگ Sea Hero Quest، یک بازی موبایلی با مقصد بازدید توانایی جهت‌یابی در سطح جهانی، این کلیشه را به چالش کشیده است. این پروژه که توسط دانشگاه‌های بریتانیا و شرکت بازی‌سازی Glitchers اجرا شد، داده‌های بیشتر از ۴.۳ میلیون کاربر از ۱۹۵ سرزمین را جمع‌آوری کرد. نتایج نشان داد که تفاوت جنسیتی در جهت‌یابی فقط در کشورهایی آشکار است که نابرابری‌های آموزشی و اجتماعی بین زنان و مردان زیاد تر است.

در کشورهای گسترش یافته، تفاوت قابل توجهی بین زنان و مردان وجود ندارد. به‌حرف های‌ی اسپیرز، «به گمان زیادً این تفاوت‌ها زیاد تر فرهنگی می باشند تا زیستی.» این چنین، داده‌های این پروژه مشخص می کند که مردم کشورهای اسکاندیناوی بهترین جهت‌یابان دنیا می باشند. علت آن را می‌توان در آموزش‌های فضای باز و بازی‌های بیرونی در مدارس این کشورها دانست که از دوران کودکی آموزش خواهند داد چطور محیط اطراف را فهمیدن کرده و با آن تعامل داشته باشند.

بیشتر از یک نوع جهت‌یابی وجود دارد

پابلو فرناندز ولاسکو، محقق مرکز علوم حافظه و مکان در دانشگاه استیرلینگ، اصرار می‌کند که جهت‌یابی مهارتی یکپارچه نیست و در فرهنگ‌های گوناگون به روشهای متغیری ابراز می‌یابد. به حرف های‌ی او، «در برخی فرهنگ‌ها، افراد از نشانه‌های بصری منفعت گیری می‌کنند؛ در حالی که در جاهای دیگر امکان پذیر جهت‌یابی با منفعت گیری از صدا، بو یا حتی حس امواج انجام شود. برای مثالً در جزایر مارشال، دریانوردان با حس امواج مسیر خود را اشکار می‌کنند.»

سن، بزرگ‌ترین عامل افت توانایی جهت‌یابی

در همه فرهنگ‌ها، یک عامل مهم و جهانی در افت حس جهت‌یابی وجود دارد: افزایش سن. داده‌های Sea Hero Quest مشخص می کند که با بالا رفتن سن، توانایی جهت‌یابی افراد افت می‌یابد. اسپیرز می‌گوید: «کم شدن توانایی جهت‌یابی یکی از نخستین نشانه‌های زوال عقل است. به این علت، تمرین این توانایی می‌تواند در پیشگیری یا تأخیر در اغاز بیماری‌هایی همانند آلزایمر مؤثر باشد.» این یافته‌ها اکنون برای طراحی تست‌های تشخیصی اولیه آلزایمر و سنجش تأثیر درمان‌های تازه مورد منفعت گیری قرار می‌گیرند.

طبیعت یا پرورش؟ ژنتیک یا آموزش؟

سوال قدیمی «طبیعت در برابر پرورش» در رابطه حس جهت‌یابی نیز نقل می‌شود. اسپیرز معتقد است برخی افراد به‌صورت ذاتی از قوت جهت‌یابی بیشتری برخوردارند. او توضیح می‌دهد: «همانند هر توانایی شناختی فرد دیگر، به گمان زیادً ژنتیک نیز در این توانایی نقش دارد. افرادی که جهت‌یابی قوی دارند، به گمان زیادً مدارهای مغزی فعال‌تر و منسجم‌تری در این عرصه دارند. اما این توانایی قابل تحکیم است. افراد می‌توانند با تمرین، برنامه‌ریزی دقیق و دقت در مسیرها، توانایی خود را افزایش دهند.»

تحقیقات روی رانندگان تاکسی نیز از این ادعا حمایتمی‌کند. مطالعات نشان داده که قسمت پسین هیپوکامپ در مغز رانندگان تاکسی، که مسئول حافظه و هماهنگی فضایی است، نسبت به دیگر افراد بزرگ‌تر است. مطالعه‌ای از دانشگاه هاروارد نیز نشان داد که رانندگان تاکسی که در طول روز به‌طور مداوم معماهای فضایی حل می‌کنند، کمتر در معرض مرگ بر تاثییر آلزایمر قرار دارند.

آیا فناوری جهت‌یابی را تضعیف کرده است؟

منفعت گیری روزافزون از ابزارهایی همانند گوگل‌مپ علتنگرانی برخی از متخصصان شده است. آیا این ابزارها امکان پذیر حس جهت‌یابی طبیعی انسان را تضعیف کنند؟ پروفسور آرنه اکستروم از دانشگاه آریزونا، که تحقیقاتش بر محیط‌های مجازی انجام شده، معتقد است می‌توان توانایی جهت‌یابی را به‌شدت تحکیم کرد. او می‌گوید: «اگر از گوگل‌مپ فقط برای جستوجو کردن مسیر منفعت گیری کنید، چیز بسیاری از محیط نمی‌آموزید. اما اگر از آن برای فهمیدن مکان‌ها و مسیرها منفعت ببرید، می‌تواند سودمند باشد.»

اکستروم اصرار می‌کند که برای تحکیم حس جهت‌یابی باید به نشانه‌های محیطی دقت بیشتری داشت. «نباید همیشه سرتان توی گوشی باشد. باید به خیابان‌ها، علامت‌ها و نحوه اتصال مسیرها دقت کنید. در دنیای امروز همه‌چیز سریع است و ما همزمان چند کار انجام می‌دهیم، به همین علت تمرکز نداریم.»

آموزش‌پذیری، کلید پیشرفت

پیشنهاد‌ی قهرمانان رشته‌هایی همانند جهت‌یابی نیز شبیه همین مسئله است: «رقبای ما زیاد تر گم خواهد شد، اما زیاد خوب فهمید خواهد شد و از اشتباهات خود یاد می‌گیرند. این بخشی از فرآیند یادگیری است. باید هم چنان به کشف محیط ادامه دهید.» فهمیدن بهتر از این که چرا برخی افراد حس جهت‌یابی نیرومندتری دارند و دیگران در محیط‌های آشنا هم گم خواهد شد، نه‌تنها به بهبود توانایی‌های فردی پشتیبانی می‌کند، بلکه می‌تواند در پیشگیری و تشخیص زودهنگام زوال عقل نیز نقش مهمی ایفا کند. حس جهت‌یابی ترکیبی از توانایی ذاتی، محیط تربیتی، تمرین، و مقدار تعامل با فضای اطراف است. با تمرکز زیاد تر بر محیط و تمرین آگاهانه، حتی افرادی که حس جهت‌یابی ضعیفی دارند نیز می‌توانند این توانایی حیاتی را بهبود ببخشند.