آیا سیگار کشیدن خانم‌ها نشانه مدرنیته است؟ علت منفعت گیری مکرر از سیگار کشیدن در تصاویر سینمایی چیست؟_صبح سریع

وجود پررنگ سیگار در سریال‌های شبکه نمایش خانگی، فرهنگ را بازتاب می‌دهد یا خودش دارد فرهنگ‌سازی می‌کند؟ آیا نمایش سیگار کشیدن زنان می‌تواند به‌نحوی مثبت یا مورد قیمت برداشت شود که به‌شدت ترویج یافته است؟ فیلمسازان برای شخصیت‌پردازی و انتقال ویژگی‌های یک کاراکتر، چه گزینه‌هایی در اختیار دارند؟ محمد کلهر، روزنامه‌نگار و منتقد گزارشی درمورد این نوشته نوشته که در مهر نوشته. که در ادامه می‌خوانید.

با افول نسبی تلویزیون در سال‌های تازه، شبکه نمایش خانگی رونق بیشتری گرفته است. افزایش تعداد سکوها هم به این قضیه پشتیبانی کرده و مخاطبان بیشتری را به این سو کشانده است؛ مخاطبانی که زیاد تر آنان را جوانان راه اندازی خواهند داد.

با این حال، برخی کارشناسان نسبت به این نوشته ابراز نگرانی کرده‌اند، چرا که سریال‌های شبکه نمایش خانگی با ممیزی کمتری روبه رو می باشند و خشونت، استعمال دخانیات و مشروبات الکلی در آن‌ها ابراز و ظهور بیشتری دارد. اخیراً نمایش سیگار کشیدن توسط بانوان هم افزایش چشمگیری داشته است و نمونه آن را در سریال‌های ازازیل، تاسیان و آبان ناظر هستیم.

این مورد آخر که از همه هم شگفت‌تر است، چرا که سیگار کشیدن آبان به گفتن یک زن نخبه، به گمان زیادً اثرات منفی بیشتری بر مخاطب نوجوان و جوان دارد.

نمایش سیگار کشیدن در سینما و تلویزیون می‌تواند تأثیرات مختلفی روی تماشاچیان داشته باشد و این نوشته به عوامل بسیاری از جمله سن، شخصیت، محیط اجتماعی و عرصه فرهنگی فرد بستگی دارد. تحقیقات علمی و روان‌شناختی در این عرصه نشان داده‌اند که این چنین تصاویری امکان پذیر به‌اختصاصی روی گروه‌های صدمه‌پذیر همانند نوجوانان و جوانان تاثییر سو بگذارد و آن‌ها را به سمت سیگار کشیدن ترغیب کند. مطالعات متعدد از جمله پژوهش‌هایی که توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) و مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) انجام شده، نشان خواهند داد که قرار گرفتن در معرض تصاویر سیگار کشیدن در رسانه‌ها می‌تواند حرکت افراد را تحت تأثیر قرار دهد. به گفتن مثال، تحقیقی که در سال ۲۰۱۲ در مجله Pediatrics انتشار شد، نشان داد جوانانی که در فیلم‌ها زیاد تر ناظر صحنه‌های سیگار کشیدن بودند، گمان بیشتری داشت که خودشان سیگار را امتحان کنند.

این تاثییر به علت «عادی‌سازی» (Normalization) سیگار کشیدن و دلنشین نشان‌دادن آن از طریق شخصیت‌های محبوب یا موقعیت‌های خاص است. سازوکار اثرگذاری این نمایش‌ها می‌تواند از طریق تئوری یادگیری اجتماعی (Social Learning Theory) توضیح داده شود. مطابق این نظریه، افراد، به‌اختصاصی جوان‌ترها، از طریق مشاهده حرکت دیگران (همانند بازیگران معروف) یاد می‌گیرند و امکان پذیر آن را پیروی کنند، به‌خصوص اگر این حرکت با پاداش‌های اجتماعی همانند جذابیت، قوت یا پذیرفتن همراه باشد.

با این حال، تأثیر آن روی هر فرد یکسان نیست. بزرگسالانی که آگاهی بیشتری دارند یا توانایی شخصی متغیری با سیگار دارند، امکان پذیر کمتر تحت تأثیر قرار گیرند. این چنین، قوانین و فرهنگ محلی نقش مهمی ایفا می‌کند؛ در کشورهایی که تبلیغات سیگار ممنوع است یا آموزش عمومی درمورد زیان های آن نیرومندتر است، تأثیر این نمایش‌ها امکان پذیر کمتر باشد.

در اتحادیه اروپا، ممنوعیت تبلیغات سیگار تحت دستورالعمل محصولات دخانی (Tobacco Products Directive) و مقررات مرتبط اعمال شده و تبلیغات سیگار در تلویزیون از سال ۲۰۰۳ به‌طور کامل در همه کشورهای عضو اتحادیه اروپا ممنوع است. تبلیغات سیگار در مطبوعات، بیلبوردها و حامیان مالی رویدادها هم ممنوع است، مگر در موارد خاص همانند فروشگاه‌های تخصصی دخانیات. تبلیغات مستقیم سیگار در پلتفرم‌های دیجیتال هم ممنوع است، ولی اجرای این قانون به علت ماهیت جهانی اینترنت چالش‌برانگیز بوده و بعضی اوقات تخلفاتی دیده می‌شود.

در آمریکا، ممنوعیت تبلیغات سیگار قدمت بیشتری دارد و از ۲ ژانویه ۱۹۷۱ تبلیغات سیگار در تلویزیون و رادیو کاملاً ممنوع شد. اما تبلیغات در بیلبوردها و مجلات تا حدی آزاد می بود تا این که از سال ۱۹۹۸ محدودیت‌ها شدیدتر شد. در اینترنت هم همانند اروپا، تبلیغات آنلاین سیگار تحت ایالتی محدود شده است.

علت منفعت گیری مکرر از سیگار کشیدن در تصاویر سینمایی چیست؟

در سریال‌های شبکه نمایش خانگی ایران، همانند زیاد از آثار نمایشی دیگر در دنیا، سیگار کشیدن بعضی اوقات به گفتن یک ابزار روایی یا بصری منفعت گیری می‌شود. اما علت تکرار آن چیست؟

۱. سیگار کشیدن می‌تواند نوعی میانبر برای نشان‌دادن شخصیت‌پردازی باشد. برای مثالً یک کاراکتر عصبی، خسته، یا مرموز را با یک نخ سیگار در دستش سریع تر به مخاطب معارفه می‌کنند. این یک کلیشه است که از قدیم در فرهنگ بصری سینما و تلویزیون ترویج داشته.

۲. امکان پذیر به حقیقت اجتماعی هم ربط داشته باشد. یعنی سیگار کشیدن بین برخی قشرها رایج است و نمی‌توان آن را منکر شد و احتمالا سازنده‌ها می‌خواهند این قضیه را به شکلی واقع‌گرایانه نشان بدهند، هرچند بعضی اوقات اغراق‌شده به نظر بیاید.

۳. جنبه تجاری و جذب مخاطب هم می‌تواند دخیل باشد. سیگار کشیدن در برخی صحنه‌ها امکان پذیر به کاراکترها حس «کول» بودن یا جذابیت بدهد که جهت جلب‌دقت برخی مخاطبان می‌شود.

تأثیرات فرهنگی نمایش سیگار چیست؟

تأثیرات فرهنگی سیگار موضوعی گسترده‌ست که در جوامع گوناگون از جمله ایران می‌تواند جنبه‌های متغیری داشته باشد:

۱. نماد و هویت فرهنگی: سیگار بعضی اوقات به گفتن یک نماد از سبک زندگی، فردگرایی یا حتی اعتراض مصرف می‌شود. برای مثالً در فیلم‌های کلاسیک یا ادبی، سیگار کشیدن با روشنفکری یا اندیشه‌های متفاوت گره خورده است. ردپای این فکر تا این مدت هم در ناخودآگاه مخاطب ایرانی وجود دارد و در سریال‌های تاریخ معاصر، طبق معمولً برای القای یک حس خاص منفعت گیری می‌شود. بعضی اوقات هم برای شکستن تابوها یا نشان دادن یک شخصیت «خارج از چارچوب» منفعت گیری می‌شود.

۲. تأثیر رسانه‌ها و عادی‌سازی: رسانه‌ها، از جمله سریال‌های شبکه نمایش خانگی، نقش بزرگی در شکل دادن به نگاه فرهنگی به سیگار دارند. هنگامی سیگار کشیدن مدام در موقعیت‌های دلنشین یا احساسی نشان داده می‌شود (برای مثالً در لحظه‌های تنش، تفکر عمیق یا حتی معاشرت‌های صمیمی)، ناخودآگاه این حرکت عادی و حتی مطلوب نمود می‌کند. در سرزمین ما که محدودیت‌های تبلیغاتی برای سیگار وجود دارد، این وجود در رسانه‌ها می‌تواند به نوعی جانشین تبلیغات شود.

۳. تضاد فرهنگی و تحول هنجارها: در ایران پارادوکس دلنشین وجود دارد؛ از یک سو سیگار کشیدن در فضاهای عمومی یا سنتی امکان پذیر با نگاه منفی همراه باشد و از نظر اجتماعی مذموم دانسته شود؛ از نظر دیگر در برخی خرده‌فرهنگ‌ها یا قشرهای مرفه شهری، نشانه مدرنیته برداشت شود. این نوشته می‌تواند هنجارهای اجتماعی را هم تحت تأثیر قرار دهد. یعنی تکرار این حرکت در رسانه‌ها می‌تواند به مرور هنجارها را تحول دهد و این کار رول به گفتن یک حرکت قابل قبول یا حتی «باحال» جا بیندازد.

۴. تأثیرات جهانی و پیروی: سینمای هالیوود و فیلم‌های غربی هم بی‌تأثیر نیستند. سیگار کشیدن در فیلم‌ها و سریال‌های خارجی، به اختصاصی در فیلم‌های نوآر یا درام‌های جنایی، یک الگوی بصری قوی ساخته که سینماگران ایرانی هم بعضی اوقات از آن پیروی می‌کنند.

آیا نمایش سیگار کشیدن زنان مورد قیمت برداشت می‌شود؟

آیا نمایش سیگار کشیدن زنان در رسانه‌ها یا جامعه می‌تواند به‌نحوی مثبت یا مورد قیمت برداشت شود؟ جواب به این سوال به عرصه و دیدگاه بستگی دارد؛ در دیدگاه فرهنگی و سنتی در تعداد بسیاری از جوامع از جمله ایران، سیگار کشیدن (چه توسط زنان و چه مردان) زیاد تر به‌گفتن عادتی ناسالم یا ناپسند یاد می‌شود. در این چارچوب، نمایش سیگار کشیدن زنان نه‌تنها فضیلتی ندارد، بلکه امکان پذیر با هنجارهای سنتی یا اجتماعی سازگار نباشد و حتی مورد نقد قرار گیرد.

در دنیای هنر، همانند فیلم، تئاتر یا ادبیات، سیگار کشیدن بعضی اوقات به‌گفتن ابزاری برای شخصیت‌پردازی یا انتقال حس و حال منفعت گیری می‌شود. برای مثالً امکان پذیر نشان‌دهنده استقلال، شورش یا پیچیدگی یک شخصیت زن باشد. در این حالت، فضیلت آن در مقصد هنری نهفته است، نه در خود عمل سیگار کشیدن. اما از منظر پزشکی و علمی، سیگار کشیدن زیان اور است و هیچ فضیلتی در ترویج آن (برای زنان یا مردان) وجود ندارد، چون به سلامتی صدمه می‌زند.

جانشین سیگار کشیدن در سکانس‌ها چیست؟

فیلمسازان برای شخصیت‌پردازی و انتقال ویژگی‌های یک کاراکتر به‌اختصاصی زن گزینه‌های متنوع و خلاقانه‌ای به‌جای سیگار کشیدن در اختیار دارند. این جانشین‌ها می‌توانند به همان اندازه گویا و قوی باشند و در عین حال از کلیشه‌ها دوری کنند. در اینجا چند نظر اراعه می‌شود:

۱. منفعت گیری از اشیا نمادین: به‌جای سیگار می‌توان از یک شیء خاص همانند یک قلم، کتاب، ساعت یا حتی یک جواهر منفعت گیری کرد که نشان‌دهنده شخصیت، قبل یا احساسات کاراکتر باشد. برای مثالً زنی که مدام با یک دفترچه یادداشت بازی می‌کند، می‌تواند نشان‌دهنده ذهن جست‌وجوگر یا درون‌گرای او باشد.

۲. حرکات بدنی و زبان بدن: شیوه راه رفتن، نگاه کردن، یا عادت‌های کوچک همانند پیچاندن مو (همانند آنچه افسر پلیس در «خانه کاغذی» انجام می‌داد) یا ضربه زدن با انگشت روی میز می‌تواند ویژگی‌هایی همانند عصبی بودن، مطمعن به نفس یا تأمل را نشان دهد.

۳. دیالوگ و لحن: نوع سخن بگویید کردن، انتخاب کلمات یا حتی سکوت‌های معنادار می‌تواند عمق شخصیت را منتقل کند. برای مثالً یک زن با طنز تلخ یا جملات مختصر و برنده می‌تواند همان حس جسارت یا استقلال را منتقل کند که سیگار بعضی اوقات به‌جستوجو نشان دادن آن است.

۴. رنگ و لباس: انتخاب رنگ‌های خاص، سبک پوشش یا تحول ظاهر در طول فیلم می‌تواند نشان‌دهنده تحول، شورش یا هویت کاراکتر باشد. برای مثالً پوشیدن یک کت قرمز در بین جمعی خاکستری‌پوش، می‌تواند نماد سرپیچی یا فردیت باشد.

۵. تعامل با محیط: رابطه کاراکتر با اطرافش، همانند مرتب کردن وسواس‌گونه وسایل یا نگاه کردن طویل به پنجره، می‌تواند احساسات درونی یا حالت روانی او را نشان دهد.

۶. فعالیت یا سرگرمی خاص: به‌جای سیگار، می‌توان کاراکتر را در حال انجام کاری همانند نقاشی، نواختن ساز، یا حتی نوشیدن چای با دقت و آداب خاص نشان داد که لایه‌هایی از شخصیتش را آشکار کند.

۷. فلاش‌بک یا نمادهای بصری: منفعت گیری از تصاویر مختصر از قبل یا نمادهایی همانند پرنده در قفس، باران، یا آینه می‌تواند به‌صورت غیرمستقیم داستان و احساسات کاراکتر را گفتن کند.

هر کدام از این راه حلها می‌توانند جایگزینی خلاقانه و معنادار برای سیگار باشند و به فیلمساز اجازه دهند بدون تکیه بر کلیشه‌ها، شخصیت‌پردازی عمیق‌تری اراعه دهد. منفعت گیری از نمادها به او اجازه می‌دهد بدون نیاز به توضیح مستقیم، داستان را عمیق‌تر کند و مخاطب را به تفکر وادارد. نمادها این امکان را خواهند داد که فیلمساز به‌جای تکیه بر چیزی همانند سیگار (که امکان پذیر کلیشه‌ای یا محدود به عرصه خاصی باشد)، داستانی بصری و چندلایه خلق کند.